Fort van Ertbrand
We schrijven 1998. De vleermuizenwerkgroep van Natuurreservaten Antwerpen Noord & Kempen is bijzonder actief rond de bescherming van overwinteringsplaatsen van vleermuizen. Bunkers en ijskelders in de regio worden opgespoord en ingericht. We leggen contacten met de Krijgsmacht en krijgen het vleermuizenbeheer in handen van het Fort van Brasschaat en het Fort van Schoten.
Wij lukken er in om de Schans van Smoutakker en bijhorende bunkers uit WOI en WOII aan te kopen en in te richten voor vleermuizen. Met de eigenaars van het Fort van Stabroek trachten wij (tevergeefs) te overleggen over een vleermuisvriendelijk beheer.
Op onze vraag aan de eigenaars van het Fort van Ertbrand om dit in huur te nemen om het te beheren als vleermuizenreservaat kregen wij geen positief antwoord. Dit fort was op het gewestplan van 1979 ingekleurd als recreatiegebied maar werd in het kader van een gewestplanherziening herbestemd tot natuurgebied. Wel krijgen we tijdens de winter van 1998-1999 éénmalig de toestemming voor een beperkte vleermuizeninventarisatie. De vleermuizenwerkgroep telt er 151 watervleermuizen, 61 baardvleermuizen, 5 grootoren, 15 franjestaarten en 15 dwergvleermuizen. Alle voor vleermuizen geschikte ruimtes kunnen nog niet onderzocht worden. Met 256 overwinterende vleermuizen ziet dit fort er echt veelbelovend uit. Met de nodige inrichtingsmaatregelen zouden wij er een schitterend vleermuizenfort van kunnen maken !
De herbestemming van het fort van recreatiegebied tot natuurgebied ligt uiteraard moeilijk bij de eigenaars. In de loop van 2002 worden we onverwacht gevraagd door een Brussels consultantsbureau of er interesse om het Fort van Ertbrand aan te kopen. Wij doen een bod maar dat blijkt enkel te passen in een procedure tot het bekomen van planschade.
Bat action
Dan blijft het jaren stil. In 2006 mag Natuurpunt samen met het ANB (Agentschap Natuur en Bos) voor de Europese Commissie een Life project uitvoeren voor de bescherming van vleermuizen.
In Vlaanderen zijn zes vleermuizensoorten opgenomen in bijlage II van de Habitatrichtlijn. Drie van deze soorten, die meteen ook de doelsoorten van dit project, zijn – staan geregistreerd als ‘ernstig bedreigd’ op de Rode Lijst van bedreigde zoogdieren in Vlaanderen. Twee van de zes soorten zijn op de Rode Lijst geregistreerd als ‘verdwenen’ en één soort als ‘bedreigd’. Speciale beschermingsmaatregelen zijn daarom dringend nodig. De drie doelsoorten van het project zijn de meervleermuis, de ingekorven vleermuis ende Bechsteins vleermuis. De belangrijkste bedreiging voor deze populaties zijn de vernietiging van hun natuurlijke verblijfplaatsen en het verstoren van populaties vleermuizen tijdens cruciale periodes in de loop van het jaar. Verstoringen tijdens de kraamperiode en de winterslaap kunnen immers volledige populaties uitroeien.
Bataction heeft enkele strategisch gekozen plekken als werkterrein, zoals enkele forten in Antwerpen en mergelgroeven in Limburg. Deze plaatsen zijn erg in trek bij onze vleermuizen. De bescherming van die plaatsen is dus uitermate effectief. Op die manier worden de dieren ook op internationaal niveau beschermd. Heel wat vleermuizen uit onze omliggende landen overwinteren immers graag in Vlaamse forten en Limburgse mergelgroeven.
Veel aandacht gaat naar de bescherming van hun voedselgebieden, zomer- en winterverblijven en de routes ertussen. Andere vleermuissoorten met een gelijkaardige leefomgeving, zoals de baardvleermuis, Brandts vleermuis, gewone grootoorvleermuis en franjestaart, profiteren ook van die beschermingsmaatregelen.
Een van de concrete acties is de aankoop van een “fort” in functie van een optimale inrichting ervan als vleermuizenreservaat. Het lijstje van beschikbare forten is beperkt : Walem, Duffel, Haasdonk, Ertbrand.
Naar aanleiding van de opstelling van een RUP voor het Klinkaardbos kunnen we opnieuw met de eigenaars van het Fort van Ertbrand in contact komen. Op basis van de Europese aankoopsubsidie kunnen we maximaal 340.000 euro bieden. De vraagprijs voor fort, fortgracht en glacis, samen 16,5 ha, is niet minder dan 1.260.000 euro. Er valt niet over te onderhandelen. Om het Life project te redden beslissen wij de aankoopsubsidies over te dragen aan de provinciale vzw Kempens Landschap die hiermee het Spoorwegfortje van Duffel kan aankopen. De kans om het Fort van Ertbrand in te richten voor vleermuizen lijkt in dan voorgoed verkeken.
Zeg nooit ‘nooit’
Op het secretariaat van Natuurpunt Antwerpen Noord & Kempen krijgen wij in december 2015 onverwacht een telefoontje binnen of wij nog interesse hebben voor de aankoop van Ertbrand. Niet enkel voor het fort maar ook voor het aangrenzende bos. We zijn opnieuw vertrokken voor een rondje onderhandelen. Derde keer goed keer ? Na haast ontelbare telefoons, emails, en intense, strategische onderhandelingen zowel met de verkopers als met het hoofdbestuur van Natuurpunt kunnen wij op 25 oktober 2016 een wederzijdse aan- en verkoopbelofte ondertekenen. Kostprijs : 2 miljoen euro voor iets meer dan 90 hectare bos en natuur, inclusief het fort, en een kleine boswachterswoning. In april 2017 kan de aankoopakte worden ondertekend.
Betonnen pantserfort
De betonnen pantserforten van de Antwerpse fortengordel werden gebouwd tussen 1907 en 1914. Ze lijken sterk op elkaar omwille van eenzelfde militaire concept. Er zijn een viertal varianten. De belangrijkste verschillen zitten in de mate van bewapening nl. het aantal pantserkoepels en de wijze waarop de flankering van de gracht werd opgebouwd.
Het Fort van Ertbrand is een fort van de 2de orde met een samengevoegde caponnières. Het heeft een trapeziumvormig forteiland met caponnières op de hoekpunten die de fortgracht moesten verdedigen. Het voorfront is gericht naar het noorden. De toegangsbrug en de traditorebatterij die nu nog verscholen zitten achter een rij coniferen is de achterzijde van het fort. Boven de rondboogvormige toegang staat het bouwjaar ‘1912’.
Hoewel het Fort van Ertbrand geen rol speelde tijdens WOI en het niet werd beschoten door de Duitsers werd het bij de aftocht van het Belgische leger in oktober 1914 zwaar beschadigd. De kanonnen in de schutskoepels en caponnières mochten immers niet gebruiksklaar in de handen van de vijand vallen.
Na de Eerste Wereldoorlog werd het fort gemoderniseerd, onder andere met overdrukkamers tegen gasaanvallen. Vanaf 1939 maakt de zuidelijke fortgracht deel uit van de nieuwe Antitankgracht.
Tijdens WOII heeft het fort geen belangrijke rol gespeeld. Na 1945 werd het gebruikt door de Belgische Ontmijningsdienst voor het vernietigen van springstoffen, en munitie
Europees beschermd voor vleermuizen
Door de Vlaamse regering zijn voor dit fort een aantal prioritaire inspanningen vastgelegd nl. het bereiken van kwaliteitsvolle overwinterings- en zwermplaatsen voor de watervleermuis, franjestaart, Brandts- en baardvleermuis.
Prioritair zijn maatregelen die tot een verbetering van het microklimaat van de overwinteringsplaatsen leiden en gericht zijn op het vermijden van verstoring. Verder moet ook gedacht worden aan het verbeteren van de toegankelijkheid voor vleermuizen, de ecologische kwaliteit en de connectiviteit van het fortdomein door het behouden en versterken van aanwezige boselementen en kleine landschapselementen.
Het is belangrijk dat er goed jachtgebied in de buurt van de overwinteringszones ligt om in het najaar vetreserves aan te leggen en in het voorjaar op kracht te komen. Dit betekent dat lineaire groene landschapselementen op het fort moeten worden behouden of hersteld en dat er geen bijkomende barrières (ook niet van lichtvervuiling) mogen worden gecreëerd. Ook een goed beheer van de fortgracht is noodzakelijk.
Militair erfgoed en natuur gaan best samen
De bos- en natuurgebieden in Brasschaat, Kapellen en Kalmthout zijn niet enkel belangrijk voor het behoud van planten en dieren in onze verstedelijkte omgeving maar vervullen eveneens een onmisbare rol als wandel -en natuurbelevingsgebied.
Willen wij de ecologische draagkracht van al deze natuurgebieden niet aantasten dan moet de recreatiedruk wordt gespreid. Dat betekent het toegankelijk maken van nieuwe terreinen en de aanleg van nieuwe wandelroutes. Sinds het einde van WO werd het Ertbrandbos beheert als jachtgebied en was dit niet toegankelijk voor het publiek.
Nu zijn er twee bewegwijzerde wandelroutes. Het Boommarterpad (4 km) en het Rosse Vleermuizenpad (1 km).
De Duitse verdedigingslinie uit WOI in het Mastenbos, de anti-tankgracht en het Fort van Ertbrand vormen samen een uniek stuk militair erfgoed. Ook daaraan zal de nodige aandacht worden besteed.
